तपाईको थर गोत्र र प्रवर के कति ? हेर्नुहोस्, सुझाब दिनुहाेस्

ज्याेतिषाचार्य

उपप्रा.नारायणप्रसाद निरौला

ज्योतिषाचार्य, वास्तविद् 

नामसँगै प्रयोग गरिने थर व्यक्तिको विशेष पहिचान हो । थर सँगै गोत्रको सम्बन्ध पनि जोडिएको हुन्छ । थर अनुसार गोत्र र गोत्र अनुसार  प्रवरको निर्धारण गरिएको हुन्छ । जुन वैज्ञानिक र व्यवस्थित रहेको पनि पाइन्छ । थर, गोत्र र प्रवरले हाम्रो इतिहासलाई बोकिरहेका छन् । हमी कुन ऋषिका सन्तति हौ भन्ने कुरा गोत्रले वहन गरेको हुन्छ । तिनै गोत्रसँग सम्बन्धित  प्रवरले नजिकको सम्बन्ध गाँसेको हुन्छ ।  मानव विकासको इतिहासमा पौरस्त्य वाङ्मयका पहिला व्यक्ति मनु हुन् । मनु र शतरूपाबाट नै यो संसारमा मानवको विकास भएको हो । सो पश्चात् ऋषिहरूको उत्पत्ति भएको कथा प्रसङ्ग पाइन्छ ।

गोत्रको अर्थ कुल वा वंश भन्ने हुन्छ । गोत्रले वंश विस्तार गर्ने महर्षिहरूलाई पनि बताउँछ । विशेषतः विश्वामित्र,जमदग्नि, भरद्वाज, गौतम, अत्रि, वशिष्ठ र कश्यप सप्तर्षि र अगस्तिसमेतका सन्ततिलाई पनि गोत्र भनेर सम्बोधन गरिन्छ । गोत्रका ४९ भेद बताइएको छ । गोत्रवंशप्रवर्तक महर्षिहरूमा—‘‘ विश्वामित्रो जमदग्निर्भारद्वाजोऽथ गौतमः । अत्रिर्वशिष्ठः कश्यप इत्येते सप्तऋषयः । सप्तानामृषीणामगस्त्याष्टमानां यदपत्यं तद्गोत्रमित्याचक्षते । यद्यपि गोत्राणि अनन्तानि गोत्राणां त सहस्राणि प्रयतान्यर्बदानि च । इत्यक्तेस्तथाप्यूनपञ्चाशदेव गोत्रभेदाः ’’ भनी धर्मसिन्धु र निर्णयसिन्धुमा ४९ प्रकारका गोत्र रहेको कुरा उल्लेख पाइन्छ ।

गोत्रका वंश फैलाउने ऋषि विशेषलाई प्रवर भनिन्छ । प्रवरको अर्थ मुख्य वा प्रधान भन्ने पनि हुन्छ । गोत्रलाई विस्तार गर्नेवाला ऋषि विशेष नै प्रवर हुन् । अधिकांशतः तीन प्रवर प्रचलित पाइन्छन् । यसैगरी पाँच प्रवर पनि केही थर गोत्रीले प्रयोग गरेका छन् ।

थरको नामाकरण कार्यविशेष, स्थानविशेष, वस्तुविशेषका आधारमा निर्धारण भएको पाइन्छ । भण्डारको काम गर्ने भण्डारी, अधिकारको प्रयोगगर्ने अधिकारी, निरोली खोलाको आसपास बस्ने निरौला आदि आदि । यस विषयमा आआफ्ना रीतिस्थिति कुल परम्पराले पनि भिन्नता ल्याएको हुन सक्छ । कतिपय भाषाका स्थानीय भेद एवं अन्यभाषासँगको प्रभावले पनि थर भिन्न बन्न पगेका पाइन्छन् ।

 यो थरगोत्रावली संकलनको पहिलो प्रयास हो । तपाईका र तपाइले जाने बुझेका थर, गोत्र र प्रवरका बारेमा टिप्णी गरिदिए आभारी हुने थिएँ ।

थर गाेत्र प्रवरावली–