चैत्र नवरात्रको महिमा

उपप्रा. नारायणप्रसाद निरौला

ज्योतिषाचार्य, वास्तुविद्

ऋतुराज वसन्तको  सुन्दर प्राकृतिक पर्यावरणसँगै भित्रिने चैत्र नवरात्रको आफ्नै महिमा रहेको छ ।  प्रकृतिका अनुपम छटासँगै हर्षोल्लासको पर्व मनाउने  यो  समय वातावरणीय दृष्टिले पनि उपयुक्त मानिन्छ । न गर्मी न त जाडो समशीतोष्ण वासन्ती वहारसँगै दुर्गा भगवतीको पूजा आराधना गरी भव्यरूपमा  नवरात्र (चैतको दशैँ) मनाउने चलन निकै प्राचीन मानिन्छ  ।

ज्योतिष शास्त्रमा चैत्रशुक्ल प्रतिपदाको छुट्टै महिमा रहेको छ । संवत्सर  र नववर्षको आरम्भ पनि यसै दिनबाट हुने गर्दछ । शुक्ल प्रतिपदाका दिन विधिवत् रूपमा घटस्थापना गरी महाकाली महालक्ष्मी र महासरस्वतीरूपी दुर्गादेवीको पूजा अर्चना गर्ने शास्त्रोक्त विधि–विधान रहेको छ  ।

नवरात्र

 शुक्लपक्षको प्रतिपदादेखि नवमी सम्म नौ रात मनाइने भएकाले यस समयलाई नवरात्र भनिएको हो । नौ दिनमा  नौ थरी देवीहरूको उपासना हुने गर्दछ । तन्त्र शास्त्र अनुसार आश्विन, माघ, चैत्र र असार गरी वर्षमा चारपटक नवरात्र पर्दछन् । हरेक नवरात्रको विशेष महिमा रहेको पाइन्छ । हाम्रो लोक परम्परामा आश्विन नवरात्र  र चैत्र शुक्ल अष्टमीको दिन मात्र  दशैँ मनाउने चलन छ । 

आश्नि शुक्ल नवमीमा देवीले दैत्यमाथि विजय प्राप्ति गरेको  र चैत्र अष्टमीमा देवीको प्रादुर्भाव भएको कुरा शास्त्रमा उल्लेख पाइन्छ । आश्विन महिनामा  देवी निद्राबाट जाग्रत अवस्थामा जाने भएकाले उक्त समयको  नवरात्रलाई बोधन  नवरात्र भनिन्छ । माघ महिनामा मनाइने नवरात्र भोजन हो, जुनबेला देवीद्वारा भोजन ग्रहण गरिन्छ । चैत्रशुक्ल पक्षमा  मनाइने शयन नवरात्र हो । यसवेला भगवतीको शयन कक्षमा प्रवेश हुन्छ । असारमा परिवर्तन नवरात्र मनाइन्छ । उक्त आषाढ शुक्ल प्रतिपदादेखि नवमी सम्मको समयमा देवीले कोल्टे फेर्ने कुरा ‘कुलागम रहस्य’मा उल्लेख  गरिएको छ । 

दुर्गादेवी

आद्य शक्ति दुर्गा देवीका महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वती गरी तीन रूप छन् । तमोगुणमयी महाकाली भगवान् विष्णुकी योगनिद्रा र माया शक्ति हुन् । मधु र कैटभलाई बध गर्नका लागि ब्रह्माजीद्वारा जसको स्तुति भएको थियो तिनै देवीको नाम  महाकाली हो । उनका दश मुख, दश हात र दश पाउ रहेका छन् । जो श्याम वर्णकी छिन् । यस्ती महाकालीले आफ्ना हातमा खड्ग, बाण, गदा, शूल, चक्र, शंख, भुशुण्डी, परिघ, धनुष र मुण्डमाला धारण गरेकी छन् । 

सम्पूर्ण देवताको अङ्गबाट प्रादुर्भाव भएकी कमलको आसनमा विराजमान  देवी महालक्ष्मी हुन् । जसलाई त्रिगुणमयी प्रकृति पनि भनिन्छ । महिसासुरको बध पनि यिनै देवीले गरेकी हुन् । विचित्र रूप, कान्ति एवं सौभाग्यले सुशोभित देवीका हजारौँ हात छन् । जसलाई  अठारवटा हात भएकी देवीका रूपमा पूज गर्ने चलन छ । उनका  हातमा अक्षमाला, कमल, वाण, खड्ग, वज्र, गदा, चक्र, परशु(वञ्चरो), त्रिशुल शङ्ख, घण्ट, पाश, शक्ति, दण्ड, ढाल, धनुष, पानपात्र र कमण्डलु विभूषित छन् । 

  सत्वगुणमा आश्रित पार्वतीका शरीरबाट प्रकट भएकी शुम्भ नामक दैत्यको संहार गर्ने साक्षात्  देवी महासरस्वती हुन् ।  त्यस्ती देवीका आठ भुजा(हात)   छन् । ती हातमा क्रमशः वाण, मुसल, शूल, चक्र, शंख, घण्ट, हल एवं धनुष विराजमान  रहेका छन् । 

नवदुर्गामा शैलपुत्री, ब्रह्मचारिणी, चद्र्रघण्टा, कुष्माण्डा, स्कन्धमाता, कात्यायनी, कालारात्री, महागौरी र सिद्धिदात्री पर्दछन् । यसैगरी देवीका अङ्गभूत छ देवी छन् ः नन्दा, रक्तदन्तिका, शाकम्भरी, दुर्गा, भीमा र भ्रामरी । रक्त वर्णकी देवीको वाहन बाघ हो । देवीका ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी ,वैष्णवी, वाराही,नारसिंही, ऐन्द्री, शिवदूती तथा चामुण्डा यी नौ शक्ति हुन् ।

दुर्गासप्तशती

दुर्गासप्तशती दुर्गा देवीको महिमा गाथा हो । सप्तशतीका प्रंत्येक श्लोक मन्त्ररूप मानिन्छन् । असुर राक्षसी प्रवृत्तिको अन्त्य गरी समस्त लोकमा सुख शान्ति प्रदान गरेको प्रसङ्ग यहाँ वर्णन गरिएको छ । मार्कण्डेय पुराण अन्तर्गतको देवी माहात्म्य नै वास्तबमा दुर्गा सप्तशती हो । प्रथम अध्यायमा  भगवतीको महिमा सहित मधु र कैटभ नामका दैत्यको बध गरेको कथा छ । देवताको तेजबाट देवीको प्रादुर्भावका साथै महिषासुरका सेनाको बध प्रसङ्ग दोस्रो अध्यायमा वर्णन गरिएको छ  । तेस्रो अध्यायमा महिषसुरको बध,चौथो अध्याया इन्द्रादि देवताहरूद्वारा  देवीको स्तुति छ । पाँचँै अध्यायमा देवताद्वारा भगवतीको स्तुतिका साथै चण्ड र मुण्डबाट  अम्बिका देवीको प्रशंसा सुनी शुम्भद्वारा देवीलाई दूत पठाएको कथा छ । छैटाँै अध्यायमा  धुम्रलोचनको बध, सातौँ अध्यायमा चण्ड र मुण्डको बध,आठौँ अध्यायमा रक्तबीजको बध,नवौ अध्यायमा  निशुम्भ बध,दशौँ अध्यायमा शुम्भ बध,एघारौँ अध्यायमा देवताद्वारा दुर्गा देवीको स्तुति गान र भगवतीद्वारा देवतालाई वरदान को कथा छ । बाह्रौँ अध्यायमा देवी चरित्र   पाठ र श्रवणको महŒव वर्णन गरिएको छ ।   यसैगरी तेह्रौँ अध्यायमा सुरथ र वैश्यलाई देवीले वरदान दिएको कथा उल्लेख पाइन्छ । 

दुर्गा देवीको उपासना र फल

नवरात्रमा भगवती दुर्गा देवीको उपासना गर्ने गरिन्छ  । जगज्जननी माता दुर्गा देवीको उपासनाले  धर्म ,अर्थ काम ,मोक्ष चार प्रकारका पुरुषार्थ सिद्धि प्राप्त हुन्छ । जुन कामना सहित भगवती देवीको उपासना ग¥यो सो पूरा हुने कुरा देवी कवचको यं यं चिन्तयते कामं तं तं प्राप्नोति निश्चितम् भन्ने श्लोकबाट पनि पुष्टि हुन आउँछ । आदि शक्ति दुर्गा देवीको उत्पत्ति एवं माहात्म्यको  कथा वेदव्यास रचित मार्कण्डेय पुराणमा उल्लेख छ ।  

देवीको पूजा गर्दा महालक्ष्मीलाई बीचमा राखी उनको दायाँ र बायाँ क्रमशः महाकाली र महासरस्वतीलाई विराजमान गराइन्छ । महालक्ष्मीका  पछाडि सरस्वतीका साथ ब्रह्माको ,महालक्ष्मीको दक्षिण भागमा गौरीका साथ शिवजीको  र महालक्ष्मीको वायाँ भागमा लक्ष्मी सहित विष्णुको पूजा गरिन्छ   ।   अठार भुजावाली महिषासुरमर्दिनी महालक्ष्मी नै विशेष रूपमा पूजनीय छन् । किनकी उनैलाई महाकाली महालक्ष्मी र महासरस्वती भनिएको हो भन्ने कुरा  सप्तशतीको वैकृतिक रहस्यमा उल्लेख पाइन्छ । ती महालक्ष्मी नै सम्पूर्ण लोककी माहेश्वरी हुन् । देवीको विशेष विधानपूर्वक पूजा गरिसकेपछि  देवीको ध्यानपूर्वक स्तुति गरी देवी माहात्म्यको पाठ गर्नु पर्दर्छ । पाठ पश्चात् सप्तशतीका मन्त्रले  हवन गर्नु पर्ने विधान वैकृतिक रहस्यमा उल्लेख छ ।

जसले एकाग्र चित्त भएर प्रतिदिन देवीको स्तुति गर्दछ उसका सारा बाधा निश्चय नै हटेर जानेछन् । अष्टमी,चतुर्दशी र नवमीमा देवीको विशेष स्तुति पाठ गर्नाले सारा पाप हट्नेछन् । देवी माहात्म्य सुन्नाले मात्रै पनि सवै प्रकारका भय नाश हुन्छन् । दुर्गा सप्तशती परं कल्याणकारी भएकाले  दुर्गा पाठद्वारा महामारी जनित समस्त उपद्रव तथा आध्यात्मिक,आधिभौतिक र आधिदैविक ताप नष्ट भएर जान्छन् भन्ने कुरा देवी माहात्म्यमा बताइएको छ । यसैगरी बलि दान,पूजा,होम तथा विभिन्न महोत्सवका अवसरमा देवीको पूजा पाठ एवं माहात्म्य श्रवण गर्नु भन्ने विधान पनि दुर्गा सप्तशतीमा पाइन्छ  (दुर्गा सप्तशती १२।१०) ।  यसै आधारलाई नै शिरोधार्य गरेर बडा दसँै मनाउने प्रचलन छ । शरद ऋतुको नवरात्रमा भक्तिपूर्वक दुर्गा देवीको उपासना एवं महात्म्य श्रवण गर्नाले सम्पूर्ण बाधाबाट मुक्त हुनुका सथै धन,धान्य,पुत्र पौत्रादि अभिवृद्धि हुन्छन् । खराब सपना देखे,ग्रह जनित भयंकर पीडा भए देवीको महात्म्य श्रवण गर्नु पर्दर्छ । विशेष गरी बालबालिकामा परेको ग्रहजन्य दोष पनि दुर्गासप्तशतीको पाठ आराधनाले नष्ट भएर जान्छ ।  देवी माहात्म्यको पाठ मात्र गर्नाले पनि भूत,प्रेत पिशाच आदि नष्ट भएर जान्छन्  ।  दुर्गादेवीको पूजा अर्चना,स्तुति पाठ ,माहात्म्य श्रवण  गर्नाले यो लोकको भुक्ति हुनुका साथै परलोकको मुक्ति पनि प्राप्त  हुने कुरा देवी माहात्म्यमा उल्लेख छ । 

  शरद कालीन नवरात्र र वसन्त कालीन नवरात्रमा देवीको उपासना गर्नाले अभीष्ट सिद्धि हुन्छ । यसैगरी गुप्त नवरात्रमा पनि देवीको स्तवन गरेमा मनोवाञ्छित फल प्राप्त हुने कुरा शास्त्रमा उल्लेख पाइन्छ । दुर्गा कवच ,कीलक र अर्गला स्तोत्र नित्य पाठ गर्नाले पनि दुर्गा पाठ बराबरको फल पाइन्छ । समस्त पापबाट बँच्न देव्याथर्वशीर्ष पाठ गर्नु पर्दछ । यसैगरी मन्त्र सिद्धिका लागि कुञ्जिका स्तोत्र पाठ पनि नवरात्रमा गर्नु गराउनु उपयुक्त मानिन्छ ।

भगवती देवी सम्पूर्ण मनकामना सिद्ध गर्ने आद्य शक्ति हुन् । विधिपूर्वक देवीको आराधना नगरे फल प्राप्त नहुने भएकाले विधि विधानलाई विशेष ध्यान दिनु आवश्यक  हुन्छ । दुर्गा देवीले हामी सबैको कल्याण गरुन् यही छ चैत्र नवरात्र /दसैँको हार्दिक मंगलमय शुभकामना ।।