उपप्राध्यापक नारायणप्रसाद निरौला
ज्योतिषाचार्य, वास्तुविद्
सूर्य धनु राशिबाट मकरमा प्रवेश गरेको दिनलाई माघे संक्रान्ति भनिन्छ । सङ्क्रान्तिको अर्थ पनि एक स्थानबाट अर्कोमा संक्रमण हुनु नै हो । हाम्रा महिनाको निर्धारण सूर्यको गतिका आधारमा गरिएको छ । सूर्यले एक राशि वा ३० अंश पार गरेपछि एक महिना हुने गर्दछ । १२ राशिमा सूर्य परिक्रमा गर्न लागेको समय नै एक वर्ष हो । जहाँ ३६० अंश(डिग्री) हुन्छ । मकर राशिमा सूर्य भएको महिना माघ हुन्छ । जुन दिन सूर्य मकर राशिमा प्रवेश गर्छन् त्यो दिन नै मकर संक्रान्ति हो । संक्रान्तिलाई धर्मशास्त्रले विशेष व्याख्या गरेको छ । संक्रमण भएको विशेष समयलाई पुण्यकाल भनिन्छ । उक्त समयमा गरिएको दान पुण्यादि कर्मले अक्षय फल प्राप्त हुने कुरा धर्मशास्त्रमा उल्लेख पाइन्छ । साथै मकर संक्रान्तिबाट शिशिर ऋतुको पनि आरम्भ हुने गर्दछ ।
मकर संक्रान्ति विशेष पर्वका रूपमा मनाउनुमा खगोलीय कारण मुख्य रहेको पइन्छ । मकर संक्रान्तिबाट सूर्य उत्तरायणमा लाग्दछन् । सूर्य उत्तरायणमा लागेको पहिलो दिन भएर पनि यसको विशेष महिमा रहेको पाइन्छ । उत्तरायणलाई हरेक कार्यका निम्ति शुभ मानिन्छ । उत्तरायणमा मृत्य्ु भयो भने पनि उत्तम लोक प्राप्त हुन्छ भन्ने धर्मशास्त्रीय मान्यता रहेको पाइन्छ । सूर्य छ महिना आकाशको उत्तरी गोलमा र छ महिना दक्षिणी गालमा रहने गर्दछन् । उत्तरायण लागेपछि सूर्य आजको भन्दा भोलि केही उत्तरतिरबाट उदाउन थाल्दछन् । हामीले प्रत्यक्ष पनि अवलोकन गर्न सक्दछौँ । उत्तरायणको समयमा सूर्य पूर्वी क्षितिजमा (हिजोको तुलनामा आज) केही उत्तरतिर सरेर उदाएको देख्न सकिन्छ । सूर्य सदा पूर्वको एकै ठाँउबाट उदाउदैनन् । सूर्य हिँड्ने बाटोलाई क्रान्तिवृत्त भनिन्छ । पूर्वी क्षितिजको छ महिना उत्तर र छ महिना दक्षिण तिर सर्दै उदाउने क्रम वर्षै भरि चलिरहन्छ । माघ एक गतेबाट सूर्य उत्तरतिर सर्दे उदाउने भएकाले यस दिबाट उत्तरायणको आरम्भ भएको हो ।
उत्तरायण हरेक कार्यका निम्ति शुभ मानिन्छ । खगोललाई (आकाशलाई) उत्तरी र दक्षिणी दुई भागमा विभक्त गरिएको छ । खगोलको उत्तरी भागमा देवताको निवास बताइएको छ भने दक्षिणी गोलमा दैत्यको निवास रहने गर्दछ । अर्थात् भनौ हाम्रो एक वर्ष बराबर देवताको दिनरात (एक अहोरात्र) हुने गर्दछ । सूर्य उत्तरायणमा हुँदा देवताको दिन र दक्षिणायनमा हुँदा रात हुने गर्दछ । देवताको दिन भनेको हाम्रो उत्तरायणको समय हो । यस बेला गरिएका देव कर्मको विशेष फल बताइएको छ । सूर्य उत्तरायणमा हुँदा राक्षसका निम्ति भने रात पर्ने गर्दछ । उत्तरायणमा गरिएका कार्यले देवता खुशी हुने भएकाले यो समयलाई उत्तम मानिएको हो । यसरी देवताको दिन रात सम्बन्धी व्यवस्थाको गोलीय उपपत्ति ज्योतियाशास्त्रका सिद्धान्तग्रन्थमा पाउन सकिन्छ ।
उत्तरायण मनुष्यका निम्ति शुभ समय हो । यही शुभ समयको आगमनमा हर्षोल्लासपूर्वक मकरसंक्राीन्तस्नान गर्ने शास्त्रीय विधि रहेको छ । गंगा एवं तीर्थमा गरेको स्नानले देह शुद्धिका साथै अक्षय पुण्य प्राप्त हुने कुरा धर्म शास्त्रमा उल्लेख पाइन्छ ।
‘ गंगायां शतगुणम् । गंगायमुनासंगमे एतच्शतगुणमिति यत्र कुत्रापि स्नाने प्रयागस्मरणं कार्यम् ।। (धर्मसिन्धु द्वितीय परिच्छेद) अर्थात् गंगास्नान गरे सय गुण शुभ फल मिल्छ । गंगार यमुनाको संगममा स्नान गरे त्यसको पनि सय गुणा शुभ फल प्राप्त हसन्छ । अतः गंगामै पुग्न नसके पनि प्रयागको स्मरण गर्नु पर्दछ हजको उत्तम फल प्राप्त हुने कुरा धर्मसिन्धुमा उल्लेख पाइनछ । यसरी स्नान गर्दा विशेष संकल्प पूर्वक गर्नु पर्दछ । यसरी गरिएको स्नानले दुःख दारिद्र्य हटेर जाने कुरा पनि शास्त्रमा उल्लेख पाइन्छ ।
भुईम शयन गरी तिल घ्यु हवन गरी ब्रह्मचर्यापूर्वक तिल खानाले महाफल प्राप्त हुने कुरा धर्मसिन्धुले उल्लेख गरेको छ ः
भुमौ शयित्वा होतव्यमाज्यतिलसमन्वितम् ।
हविष्यंं ब्रह्मचर्यञ्च माघमासे महाफलम् ।। (धर्मसिन्धु द्वितीय परिच्छेद पृ १०५)
यसैगरी यस दिन दाउरा,कम्बल,बस्त्र,जुता, तेल, घिउ, त्रिपाल, सुन, अन्नदान गर्नाले महत् पुण्य प्राप्त हुने कुरा पनि धर्मसिन्धुमा उल्लेख पाइन्छ ः ‘अत्रेन्धनकंबलवस्त्रेपाहनतैलघृतपूर्णपटीसवर्णान्नदानानि महाफलानि’ (धर्मसिन्धु द्वितीय परिच्छेद) यसैगरी माघमा स्नान गर्नाले इच्छाएको फल प्राप्त हुने कुरा निर्णयसिन्धुमा पनि बताइएको छ । दान कुन समयमा गर्नु लाभदायी हुन्छ भन्ने सम्बन्धी निर्णय मुहूत्र्त शास्त्रमा यसरी बताइएको छःः
याम्यायने विष्णुपदे चाद्या मध्यास्तुलाजयोः ।
षडशीत्यानने सौम्ये परा नाड्योऽतिपुण्यदा ।। ( मुहूत्र्तचिन्तामणि, ३।८)
अर्थात् दक्षिणयन लाग्नुपूर्वको समय र उत्तरायण लागेपछिको समयलाई पुण्यकाल बताइएको छ । यस्तो समयमा गरिएको दानको अक्षय पुण्य प्राप्त हुने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ । यस दिन दिएको दानको फल यस जन्म तथा अर्कोँ जन्ममा समेत प्राप्त हुने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ । साथै यस दिन सेतो तिल देवताको लागि र कालो तिल पितृको लागि तर्पण गर्नु उत्तम हुने कुरा धर्मसिन्धुमा उल्लेख पाइन्छ । यस दिन शिव लिङ्गमा शुद्ध घिउको अभिषेक गर्नाले महाफल प्राप्त हुने पनि बताइएको छ । वायुपुराणले ब्र्रह्ममुहूत्र्तमा स्नान पश्चात् पिपललाई छोई सूर्यको परिक्रमा गर्नुपर्छ भनी बताएको छ ।
ब्रह्माण्ड पुराणका अनुसार यशोदाले मकर संक्रान्तिको अवसरमा दही मखन दान दिएकी थिईन् । त्यसै कारणले पुत्रको रुपमा भगवान श्री कृष्ण प्राप्त भएको कथा उल्लेख छ । महाभारतका अनुसार भीष्मले यही दिन मृत्यु रोजेका थिए भने भगिरथले सोहि दिन गंगालाई पृथ्वीमा अवतरण गराई सागरमा मिलाएका थिए । त्यसैले माघे संक्रान्तिका दिन प्रयाग र गङ्गासागरमा गरिने स्नानलाई महास्नान भनिन्छ ।
माघे मासि महादेव यो दद्यात् घृतकम्बलम् ।
स भुङ्क्त्वा सकलान् भोगान् अन्ते मोक्षं च विन्दति ।।
यस दिन घिउ र कम्मल दान गर्नाले इह लोकको भुक्तिका साथै परलोमा मुक्ति पनि प्राप्प हुन्छ भनी बताइएको छ । दानका साथै मासफल श्रवणको पनि विशेष महिमा रहनेको पाइन्छ । शास्त्रमा संक्रान्ति फल एवं पञ्चाङ्गश्रवणको पनि विशेष विधि बताइएको छ । तिथि, बार, नक्षत्र,योग करण अनुसार सूर्य कसरी संक्रमण भएका छन् सोही अनुसारको शुभाशुभ फल प्राप्त हुने कुरा पनि मुहूत्र्त शास्त्रमा उल्लेख पाइन्छ ।
माघेसंक्रान्तिका दिन माघी पर्व पनि मनाइन्छ । लोक संस्कृति अनुसार आफ्ना देवताको पूजा गरी माघीको प्रसाद खाई एक आपसमा शुभकामना आदान प्रदान गर्दै मनाउने माघी पर्वको पनि विशेष महिमा रहेको पाइन्छ । साथै विभिन्न तीर्थस्थलमा मेला लाग्ने पनि चलन रहिआएको पाइन्छ ।
स्नान गर्दा कायिक अर्थात् शारीरिक शुद्धि हुन्छ भने दानले आत्मिक शुद्धि मिल्ने गर्दछ । संक्रान्ति शुद्धताको प्रतीक हो । पवित्र भावनाले गरिएको दानको अक्षय पुण्य प्राप्त हुने भएकाले संक्रान्तिमा दानको विशेष महिमा बताइएको छ । यसरी खगोलीय परिवर्तन भएको समयमा हामी शारीरिक एवं आत्मिक रूपले शुद्ध हुनु पर्छ भन्ने संक्राीन्त सम्बन्धी पौरस्त्य धारणा वैज्ञानिक र तथ्यसम्मत रहेको पाइन्छ ।
No comments:
Post a Comment