नारायणप्रसाद निरौला
ज्योतिषाचार्य
१. परिचय
मुक्तिका नाथ(स्वामी) मुक्तिनाथ अर्थात् यो संसारी भवाटवीबाट मुक्ति दिलाउने परमेश्वर नै मुक्तिनाथ हुन् । जसको क्षेत्रलाई मुक्तिक्षेत्र भनिन्छ । जुन नेपालको गण्डकी प्रदेश(४) अन्तर्गत हिमालपारिको मुस्ताङ जिल्लामा अवस्थित रहेको छ । यही क्षेत्रमा भगवान् मुक्तिनाथको मन्दिर विराजमान पाइन्छ । समुद्र सतहदेखि ३,७१० मीटरको उचाइ रहेको यो मन्दिर हिन्दू तथा बौद्धमार्गीहरूको एक महत्त्वपूर्ण तीर्थस्थल हो ।
मन्दिर छेउमा १०८ धारा, ज्वाला माई मन्दिर, शिवालय र गुम्बाहरू पनि रहेका छन् । कालीगण्डकी नदीको नजिकै पर्ने मुक्तिनाथ मन्दिरको स्थापना मध्यकालका जुम्लाका राजाले गराएको मानिन्छ । अहिलेको मन्दिर भने वि.सं. १८७१ सालमा शाहराजाहरूले बनाउन लगाएका हुन् ।
मुक्तिनाथ मन्दिरमा हिन्दू ब्राह्मणले नित्य पूजाआजा गर्ने र बौद्ध झुमाहरूले प्रसाद वितरण गर्ने चलन छ । तसर्थ मुक्तिनाथ हिन्दू र बौद्धमार्गी दुवैको आस्थाको केन्द्रविन्दु मानिन्छ । मुक्तिनाथ मन्दिरमा धातुको मुक्तिनाथको मूर्ति राखिएको छ । हिन्दु विष्णु भगवान्का रूपमा र बौद्ध बुद्धावतारका रूपमा मुक्तिनाथ भगवानलाई पूजा गर्दछन् । त्यसका साथै लक्ष्मी, सरस्वती र गरुडका मूर्तिहरू पनि छन् । बौद्धमार्गीहरू यहंँको ज्वालालाई अवलोकितेश्वरको स्वरूप मान्दछन् ।
मुक्तिनाथ क्षेत्र अति प्राचीन भए पनि यसको ख्याति भने इसाको तेह«ौं–चौधौं शताब्दीदेखि मात्र बढ्न थालेको हो । यसका लागि वि.सं. १९५५ सालमा गुठी राखिएको प्रमाण पनि पाइएको छ । मुक्तिनाथ भेगमा जनै पूर्णिमा र कात्तिक पूर्णिमाका अवसरमा ठूलो मेला लाग्ने गर्दछ ।
मुक्तिनाथलाई हिन्दू धर्मावलम्बी भगवान् विष्णु मान्छन् भने बौद्धमार्गी आर्यावलोकितेश्वर । यसैगरी बौद्ध धर्ममा भगवान् शाक्यमुनि बुद्धको महापरिनिर्वाणपछि भविष्यका बुद्ध मैत्रेयले जन्म नलिउन्जेलको बीचको अवस्थामा लोकपालनको दायित्व पद्मपाणि बोधिसत्वलाई दिइएको मानिन्छ ।
२. अवस्थिति
मुक्तिनाथ मन्दिर नेपालको मुस्ताङ जिल्लामा अवस्थित रहेको छ । २८डिग्री४९ मिनेट उत्तरी अक्षांश र ८३डिग्री५२ मिनेट पूर्वी देशान्तरमा अवस्थित यो मन्दिर प्यागोडा शैलीमा निर्माण गरिएको छ । नेपालको गण्डकी प्रदेश अन्तर्गत मुस्ताङ जिल्लामा अवस्थित यो मन्दिर र वरपरको दृश्यावलोकनाका निम्ति अति नै रमणीय र मनमोहक मानिन्छ । देश विदेशका पर्यटकले यहाँको क्षेत्र सदा भरिभराउ रहन्छ । धार्मिक आस्थाको केन्द्रका साथै प्राकृतिक भू–बनावटले पनि यो क्षेत्र सबैको रोजाइमा पर्ने गर्दछ । विशेषगरी नेपालको उत्तरदिशामा हिमाल पर्दछन् । तर यो क्षेत्रबाट दक्षिण दिशामा पनि सुन्दर हिमालको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ । दक्षिणतर्फको धौलागिरि हिमाल र उत्तरतर्फका नीलगिरि र थोराङ्लापास शृंखलाले पर्यटकलाई निकै लोभ्याउँछन् ।३. मुक्तिक्षेत्र
स्कन्दपुराणमा मुक्तिक्षेत्रको महिमा बताइएको छ । प्राचीन कालमा ब्रह्माजीले मुक्तिपर्वतको बीचमा ठूलो तपस्य गर्नुभयो । जलमाथि अग्निको आह्वान गरेर पायसादि हव्यद्वारा हवन पनि भएको थियो । सोही पानीमा आगोको स्वरूप आज ज्वालामाई मन्दिरमा देख्न सकिन्छ । भगवान् विष्णु जलरूप र शिव अग्निरूप भई उक्त यज्ञमा निवास गर्नुभयएको र ब्रह्माजी स्वयं होता भई यज्ञ सम्पादन गरेको पौराणिक उल्लेख पाइन्छ । यसरी प्रकट हुँदा जलकुण्डमा विष्णु भगवान्को र ज्वालामुखीमा शिवजीको विग्रह रहेको छ –
विष्णुमूर्ति जलं विद्यादुद्रमूर्ति तथानलम् ।
आवाह्या तौ तयोब्रह्मा हुतवान् घृतपायसम् ।।
(श्रीस्कन्दपुराणे, हिमवतुखण्डे मुक्तिक्षेत्रमाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ७)
उक्त यज्ञमा ब्रहमाजीले घिउ र खीरको हवन गरेको र हवनमा (अवशिष्ट, कुण्ड वरिपरि छरिएको) बाँकी रहेको खीर नै आज हिँउ भएको हो । यसरी ब्रह्माजीले प्राणीको कल्याणार्थ यज्ञ गरेको स्थान भएकाले सर्वश्रेष्ठ मुक्तिक्षेत्र भनिएको हो –
मुक्तिहेतोः कृतो यज्ञो ब्रह्मणाऽसुभृतां परः ।
मुक्तिक्षेत्रमिति ख्यातंस्तस्माल्लोके घटोद्भवः ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे मुक्तिक्षेत्रमाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. १०)
जहाँ रुद्र प्रत्यक्ष अग्नि, विष्णु प्रत्यक्ष जल र ब्रहमाजी प्रत्यक्ष होताका रूपमा रहनुभएको थियो । यसरी भगवान्द्वारा नै यज्ञ गरी परं पवित्र पारिएको स्थान मुक्तिक्षेत्र रहेको कुरा स्कन्दपुराणमा भव्यताका साथ वर्णन गरिएको छ ।
यसैगरीमुक्तनाथ मन्दिर र ज्वालामुखी भएको स्थानका बीचबाट स्वर्गङ्गा (स्वर्गबाट गुप्त भएर पातालतर्फ वग्ने मन्दाकिनी नदी) जलविना नै बगेकी छिन् । जुन शान्तभावमा सुन्ने हो भने स्वाँ... गरेर बगेको आवाज सुनिन्छ –
दिवोऽवतीर्य लुप्तैषा क्षेत्रे तत्र वहन्त्यहो ।
शब्दायते निर्जलापि गङ्गा पातालगामिनी ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे मुक्तिक्षेत्रमाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो.२५)
यस क्षेत्रको महिमा १०८ मुक्तिधाराले पनि बढाएका छन् । जहाँ स्नान गर्नाले मुक्ति मिल्ने साक्षात् शिवजीले वरदान दिनुभएको छ । यस बाहेक ससाना धाराका रूप पनि पुण्यफल दिनेवाला परमं पवित्र पापनाशक रहेका छन् । ज्येष्ठ शुक्लपक्षमा, मकर संक्रान्तिमा स्नान गर्नाले करोडौँ पाप नष्ट भई मुक्ति मिल्ने कुरा स्कन्दपुराणमा उल्लेख पाइन्छ । कार्तिक स्नानको महिमा पनि विशेष पाइन्छ । कार्तिक महिनामा यो पवित्र नदीमा स्नान जसले स्नान गर्दछन् ती सबै पापबाटमुक्त भएर मुक्तिका भागी बन्दछन् भनी बताइएको छ –
कार्तिके सकलं मासं यः स्नास्यति नरः प्रभो ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो मुक्तिभागी न संशयः ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिलिङ्गहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. ९७)
पर्वतका गुफाबाट निस्कने साना नदीहरू सबै कालीगण्डकी र मुक्तिधारको संगमस्थल (ककागवेनीमा) पुगेका छन् । अतः उक्त स्थल परं पवित्र रहेको छ । यस क्षेत्रहुँदै वग्ने सात गण्डकी नदी नै परं पवित्र रहेका छन् ।
मुक्तिक्षेत्रमा शिवजी साक्षात् शिलाक रूपमा निवास गर्नुभएको छ । जुन विष्णु भगवान्को पनि विग्रहरूप भएको वराहपुराणमा वराह भगवान्ले पृथ्वीमातालाई यसरी बताउनु भएको छ –
तस्मिन्क्षेत्रे हरो देवो मत्स्यरूपेण संस्थितः ।
शालग्रामे गिरौ तस्मिन् छिलारूपेण तिष्ठति ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिलिङ्गहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. १२)
यस क्षेत्रका सबै शिलामा भगवान्को वास रहेको कुरा पनि बताइएको छ ।
प्राचीनकालमा भगवान् विष्णुले लोकको हितगर्ने उद्देश्यले देवताको वासस्थान हिमालयमा तपस्या गर्नुभयो । तपस्या गरेको धेरै समय वितेपछि उक्त स्थल लगायत सर्वत्र अत्यन्त तेज प्रकट भयो । सबै चराचर जगत् सन्तप्त हुन थाले । सो तेजको गर्मीबाट भगवान्का गण्डस्थलमा पसिना आए जसदेखि समस्त लोकको पापनाश गर्ने गण्डकीको प्रादुर्भाव भयो –
तस्योष्मणा समुद्भूताः स्वेदपुरस्तु गण्डयोः ।
तेन जाता धुनी दिव्या लोकानामघहारिणी ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिलिङ्गहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. ८०)
समस्त महलोक आदिका जनले उक्त तेजको कारण जान्न प्रयास गरेपनि जान्न सकेनन् । समस्त देवता उक्त तेज जान्न ब्रह्मजीकहाँ पुगे । ब्रह्माजीलाई पनि उक्त ज्ञान नभएकाले ब्रह्माजी समस्त देता लिएर भगवान् शंकरजीका समक्ष पुग्नुभयो । ब्रमाजीले तेजका बारेमा जिज्ञासा राखेपछि शंकर भगवानले ध्यानदृष्टिले हेरेर विष्णु भगवान्को नै कार्य भएकाले वहाँलाई भेट गर्न जानुपर्ने कुरा बताउनुभयो । सो पश्चात् शिवजीले ब्रह्मादि सबै देवतालई लिएर विष्णु भगवान्ले तपस्या गरेको स्थान मुक्तिक्षेत्र पुग्नुभयो । यसरी शंकर भगवान्ले विष्णु भगवानसँग तपस्याको कारण सोध्नुभयो । विष्णु भगवान्ले शंकर भगवान्को वरदान प्राप्त गर्नका निम्ति उक्त तपस्या गरेका बताउनुभयो । सो पश्चात् शंकर भगवान्ले हजुरका गण्डस्थलको पसिनाबाट उत्पन्न नदीभन्दा श्रेष्ठ मुक्तिधारा छिन् । यो मुक्तिक्षेत्रको नामले प्रसिद्ध हुनेछ । मुक्तिदिने यो क्षेत्र महान् तीर्थ हुनेछ । यसैगरी भविष्यमा यिनै गण्डकीका गर्भमा शिलारूप भएर विष्णु भगवान् रहनुहुने समेत वरदान दिनुभयो । साथै साक्षात् शिवजी ब्रह्माजी लगायत समस्त देवता र ऋषिगणसहित वेद, यज्ञ, तीर्थ आदि पनि विष्णु भगवान्कै साथमा मुक्तिक्षेत्रमा रहने वरदान समेत प्रदान गरेको कथा वराह पुराणमा वर्णन छ -
अहं ब्रहमा च देवाश्च ऋषिभिः सह केशवः ।।
सर्वे वेदाश्च यज्ञाश्च सर्वतीर्थानि चाच्युतः ।
वसिष्यामः सहैवात्र गण्डक्यां जगतः प्रभो ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिलिङ्गहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. ९५– ९६)
यो देवभूमि हो । साक्षात् हरिहर भगवान्को निवासस्थल ब्रहमाजीले तपस्या गरेको स्थान आफूमै पवित्र रहेको छ । आफ्नो मुक्तिका साथै आफ्ना पितृको समेत मुक्ति दिने भएकाले पनि यस क्षेत्रको महिमा विशेष पाइन्छ । मुक्तिक्षेत्रमा साक्षात् परमात्मा परमेश्वले निवास गर्नुभएको छ । तेत्तिसकोटि देवताको वासस्थानका साथै समस्त ऋषिगणसमेत रहेर पवित्र बनाएको स्थल रहेकाले पनि मुक्तिक्षेत्रको महिमा विशेष रहेको पाइन्छ ।
४. गण्डकी प्रादुर्भाव
गण्डकीको प्रादुर्भाव विष्णु भगवान्को गण्डस्थलबाट भएको हो । प्राचाीनकालमा भगवान् विष्णु लोकको हितगर्ने उद्देश्यले देवताको वासस्थान हिमालयमा तपस्या गनुृभयो । तपस्या गरेको धेरै समय वितेपछि उक्त स्थल लगायत सर्वत्र अत्यन्त तेज प्रकट भयो । सबै चराचर जगत् सन्तप्त भयो । सो तेजको गर्मीबाट भगवान्का गण्डस्थलमा पसिना आए जसदेखि समस्त लोकको पापनाश गर्ने गण्डकीको प्रादुर्भाव भयो ।
तस्योष्मणा समुद्भूताः स्वेदपुरस्तु गण्डयोः ।
तेन जाता धुनी दिव्या लोकानामघहारिणी ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिलिङ्गहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. ८०)
गण्डकीलाई तीर्थमध्ये पनि परंतीर्थ मानिएको छ । भागिरथी गङ्गाबाहेक अन्य कुनै नदी गण्डकी बराबर छैनन् ।
५.कालीगण्डकी
कालगिण्डकीलाई सबै नदीभन्दा श्रेष्ठ मानिएको छ । साक्षात् भगवती गौरीको पसिनाबाट कालीगण्डकीको उत्पत्ति भएको हो –
सर्वदेवमयो विष्णुः सर्वतीर्थमयी च सा ।
गौरीस्वेदोद्भवा स्नानात्कोटितीर्थगुणं फलम् ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ७०)
यसैगरी कालगिण्डकीमा स्नाना गर्नाले मात्र पनि सबै पाप नष्ट हुन्छन् -
तस्यां च स्नानमात्रेण सर्वपापविवर्जितः ।
कैवल्यं प्राप्यते ज्ञानाज्जपहोमार्चनैर्मुने ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ७३)
यसैगरी कालीगण्डकी क्षेत्रमा जप, हवन, देवार्चन गर्नाले पनि सबै पापबाट निवृत्त भई मुक्ति प्राप्त हुने कुरा बताइएको छ । विशेषगरी एकादशी, आइतवार, शुक्लपक्ष र माघ महिनामा स्नान गर्नाले अन्य तीर्थस्नान भन्दा करोडौँ गुणा फल प्राप्त हुन्छ –
एकादश्यां रवौ शुक्ले माघमासे विशेषतः ।
भक्त्या करोति यः स्नानं कोटिकोटिगुणं फलम् ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ७४)
मुक्तिधारा र कालीगण्डकीको संगमस्थल(कागवेनी)को जललाई उत्तम तीर्थजल बताइएको छ । जुन देवताले पनि इच्छा गर्दछन् –
मुक्तिधारा च कृष्णाभा तयोश्च सङ्गमे जलम् ।
सर्वतीथोत्तमं विद्धि देवलोकैश्च वाञ्छितम् ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ७७)
आज पनि कृष्णगण्डकीमा भगवान् शिवजीको कृपाद्वारा समस्त देवी देवता निवास गर्दछन् –
अद्यापि देवा निवसन्ति तत्र स्वै स्वैर्मुदांशैगिरिशप्रसादात् ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ८०)
६. शालग्राम
शालग्राममा साक्षात् भगवान्को वास हुन्छ । दशौँ हजार वर्षसम्म गण्डकी भगवतीले भगवान्को तपस्या गरेपछि भगवान्ले दर्शन दिनुभयो । वरमाग भन्दा गण्डकीले भगवानलाई पुत्रका रूपमा पाउने वर माग्छिन् । सो इच्छा पूर्ण गर्नभगवान् चक्ररूप भई प्रत्येक शिलामा रहनुभएको कथा प्रसङ्ग पाइन्छ ।
शालग्राम शिलारूपो तबगर्भगतः सदा ।
स्थास्यामि तव पुत्रत्वे भक्तानुग्रहकारणात् ।। (वराहपुराण, सोमेश्वरादिलिङ्गहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. ३४)
यसैगरी पौराणिक एक अर्को कथा पनि पाइन्छ । जब भगवान शिव र जालन्धर असुरको महासंग्राम भइरहेको थियो । जलन्धरकी पत्नी वृन्दा पतिव्रता रहेको र सोही बलको प्रभावका कारण शिवजीले जलन्धर असुरलाई पराजित गर्न सक्नुभएको थिएन । यो अवस्थामा भगवान विष्णुले जालन्धरको रूप धारण गरेर वृन्दाको सतीत्वलाई नष्ट गरिदिनुभयो । जब वृन्दालाई यस कुराको थाह भयो त्यो बेलासम्म भगवान शिवले जालन्धरको बध गरिसक्नुभएको थियो । यसैले वृन्दाले भगवान विष्णुलाई शिला, रुख, झारपात र घाँस भएर जीवन व्यतीत गर्नु परोस भनेर श्राप दिएकी थिइन् । फलस्वरूप विष्णुले भगवानले शालग्राम शिला, पिपल, तुलसी र कुश भएर जन्म लिनु परेको थियो ।
भगवान् शिवजी पनि सदा मुक्तिक्षेत्र र शालग्राममा रहनुहुन्छ । अतः शालग्राममा हरिहर भगवान् विराजमान हुनुहुन्छ । साक्षात् शिवजीले चन्द्रमालाई आफू पनि सोही मुक्तिक्षेत्र र शालग्राममा रहने कुरा यसरी बताउनुभएको छ –
एवं दत्वा वरान् देव्यै तत्रैवान्तरधीयत ।
ततः प्रभृति तिष्ठामि क्षेत्रेऽस्मिन् शशलाञ्छन ।।
अहञ्च भगवान् विष्णुर्भक्तेच्छोपात्तविग्रहः ।
एवमुक्त्वा द्विजपतिमन्वगृह्णद्धरः स्वयम् ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिङ्गिहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. ३९–४०)
शालग्राम भगवान्को किनवेच नगर्नु भनिएको छ । यस्तो कार्यलाई पापकर्मको कोटिमा राखिएको छ । किन्ने र बेच्ने दुवैलाई पाप लाग्ने गर्दछ भनी स्कन्धपुराणमा बताइएको छ । यसैगरी समस्त तीर्थ गरेको फल पनि शालग्राम भगवानको सेवा गर्नाले प्राप्त हुन्छ । शालाग्राम भगवान्को चारैतर्फ एक कोशसम्म जसको देहान्त्य हुन्छ त्यस्ता कीरा लगायत मनुष्य सबैलाई वैकुण्ठलोक प्राप्त हुने गर्दछ –
शालग्रामसमीपे तु क्रोशमात्रं समन्ततः ।
कीटोऽपि म्रियते याति वैकुण्ठभुवनं ध्रुवम् ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ६४)
गज र ग्राह (हात्ती र गोहीको) भयङ्कर युद्ध देखेर जलेश्वर(जडेश्वर) राजाले भगवानलाई प्रार्थना गरेपछि भगवान्ले सुदर्शनचक्र पाठाई दुवैको उद्धार गरेपछि उक्त सुदर्शनचक्र ढुङ्गामा ठोकिन पुग्दा चक्राङ्कित शिला बन्न पुगेको कथा वराहपुरणमा वर्णन पाइन्छ –
सुदर्शनेन चक्रेण ग्राहस्यं समपाटयत् ।
सङ्घटनात्तु चक्रस्य शिलाश्चक्रेण लाञ्छिताः ।।
(वराहपुराण, सोमेश्वरादिङ्गिहरिहरमुक्तिक्षेत्रगण्डकीत्रिवेण्यादि महिमानिरूपण, श्लो. १२०)
७. श्राद्ध
परं पवित्र पावन मुक्तिक्षेत्र सर्वकल्याणकारी रहेको पाइन्छ । पितृ उद्धारका निम्ति पनि यो स्थान परं पवित्र मानिएको छ । यहाँ गरिएको तीर्थ श्राद्धले समस्त पितृले तृप्ति प्राप्त गर्नुका साथै सय दिव्यवर्षसम्म स्वर्गको भोग पनि गर्न पाउँछन् –
शालग्रामान्तिके देशे श्राद्धं यः कुरुते नरः ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति तृप्ता वर्षशतं दिवि ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवत्खण्डे श्रीकृष्ण्भामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ६३)
गयामा गरेको श्राद्धभन्दा सयगुणाबढी फल दिनेवाला श्राद्ध कालीगण्डकीको तीरमो गरेको हुन्छ –
श्राद्धं करोति यस्तस्यां पितृृन् सर्वान् समुद्धरेत् ।
गयायां पिण्डदानात्तु लभेच्छतगुणं फलम् ।।
(श्रीस्कन्दपुराण, हिमवतुखण्डे श्रीकृष्णभामाहात्म्ये शालग्राममहिमालक्षणं श्लो. ७२)
अतः पितृमुक्तिका निम्ति पनि मुक्तिक्षेत्र उत्तम फलदायी मानिन्छ ।
८. प्राकृतिक सौन्दर्य
वरिपरि हिमशृङ्खले घेरिएको अग्ला अग्ला तरेली डाँडाले प्राकृतिक रूपमा पनि मुक्तिनाथ क्षेत्रलाई सजाएको पाइन्छ । अझ यही क्षत्रमा हिउँ परेको समयमा त झनै मनमोहक दृश्य यहाँबाट देख्न सकिन्छ । अन्य समयमा पनि यो क्षेत्र सुन्दर नै देख्न सकिन्छ । हिमालको फेदीबाट बगेका पवित नदीले यस क्षत्रलाई थप आकषृक बनाएको पाइन्छ । उच्च हिाली क्षेत्रमा पाइने वनस्पतिले यस क्षत्रलाई थप सुन्दर बनाका छन् । अझ भनौ यो क्षेत्र प्कृतिको वरदान नै हो । चिसो चिसो हावासँगै घामका कलकलाउँदा रोसनी सर्लक्क छाएपछिको पाकृतिक छटा अझ अनुपन लाग्छ । हरेक पर्यटक र हरेक तीर्थालु यस क्षेत्रमा पुगेपछि प्रसन्न मुद्रामा देखिन्छन् । तपाईलाई पनि यस क्षेत्रले फरक रोमाञ्चित अनुभूति गराउनेछ ।
९.गन्तव्य मार्ग
सडकमार्गबाट जाने तीर्थालुका लागि बेनी, जोमसोम, कागबेनी हुँदै मुक्तिनाथ पुग्न सकिन्छ । हवाइ मागृबाट जानेका निम्ति पोखराबाट बीस पच्चिस मिनेटको दूरीमा जोमसोम एयरपोर्ट रहेको छ । वेनीसम्मको बाटो फराकिलो हुनुका साथै केही स्थानमा पक्की पनि छ । बेनीदखि कागवेनीसम् मभने हाल कच्चसी सडकमार्ग रहेको छ । कालीगण्डकीको गलछीहुँदै रमाइला परिदृश्यसँगै मुक्तिनाथको योत्रा तय गर्न सकिन्छ । कागबेनीदेखि मुक्तिनाथ मन्दिरसम्मको सडक कालोपत्रे गरिएको छ । काठाडौँबाट करिब चारसय किलोमिटरको दूरीमा मुक्तिनाथ मन्दिर अवस्थित छ । एक दशकअघिसम्म मुक्तिनाथमा दर्शन गर्नका लागि तीर्थालु धेरै दिनसम्म पैदल हिँडेरै पुग्ने गर्दथे ।
अहिले बन्दै गरेको बेनी–जोमसोम–कोरला कालीगण्डकी करिडोर आयोजना सम्पन्न भएपछि भने तीर्थालुका लागि सबैभन्दा सहज हुनेछ । अर्कोतर्फ पर्वत र कास्कीको सिमानामा पर्ने बिरेठाँटीबाट मुक्तिनाथसम्म विश्वकै सबैभन्दा लामो केवलकार निर्माणका लागि सम्भाव्यतासमेत अध्ययन भइरहेको छ ।
१०. पर्यटकीय सम्भावना
कालीगण्डकीको गहिरो गल्छी हुँदै बाटो अघिबढ्ने भएकाले अग्ला अग्ला भीर पहरा र खोचमा पर्यटकलाई घुमाउन सक्ने सम्भावना देखिन्छ । अग्ला भीर पहराको टुप्पाबाट हिमाली परिदृश्यको दर्शन गराउन सकिने सम्भावना रहन्छ । यसैगरी केबुकालका माध्यमले पनि मुक्तिनाथसम्मको यात्रा अझ स्मरणीय हुने देखिन्छ । यसैगरी जलमार्गलाई पनि उपयोग गर्न सकिन्छ । जलमार्ग अन्तर्गतका अनेकौँ मनोरञ्जनका कार्य गरी पर्यटक भित्र्याउन सकिन्छ । अग्ला अग्ला गल्छी भएकाले बञ्जी जम्पको साहसिक खेल खेलाउन पनि सम्भावना देखिन्छ । यसैगरी कालीगण्ठकी गल्छीका भीरमा रक क्लाइम्बिङको सम्भावना पनि प्रचूर देखिन्छ । स्थानीय परिकार खुवाउँदै पदयात्रका कार्यक्रम निर्धारण गरेर पनि पर्यटकीय विकास गर्न सकिने देखिन्छ ।
मुस्ताङ आफूमै पर्यटकीय प्रचूर सम्भावना बोकेको क्षेत्र हो । यस क्षेत्रमा पनि यातायातको उचित व्यवस्था मिलाएर थप पर्यटक भित्र्याउन सकिन्छ । कच्ची बाटाघाटाले गर्दा एकपटक पुगेका व्यक्ति पुनः जान बाटाकै कारणले मान्दैनन् । अतः बाटोघाटो थप व्यवस्थित गर्नाले पनि यो क्षेत्रको पर्यटन वृद्धि हुने देखिन्छ । धार्मिक पर्यटनका साथै साँस्कृतिक पर्यटनलाई पनि विकास गर्न सकिन्छ । प्रकृतिक वस्तुको अधिकतम प्रयोगले पनि यो क्षेत्रको पर्यटनमा टेवा पुग्ने देखिन्छ ।
सन् १९८५ तदनुसार २०४२ सालमा यस क्षेत्रमा नवपाषाण हतियार भेट्टाइएको थियो । त्यस बखत भेटिने अहिले पनि पाइने कतिपय शालग्राममा पनि ढुंगेचित्र पाइन्छ । यसबाट त्यस बेला यहाँमानव बसोबास भएको पुष्टि हुन्छ ।
मुक्तिनाथ भएर बगी आउने कालीगण्डकीका अन्य वैष्णव तीर्थमा कागबेनी, गलेश्वरधाम, बेणी, रूरूक्षेत्र, राम्दीघाट, हुंगीघाट, खोरीघाट, केलादीघाट, रामपुर, देवघाट आदि छन् । यस नदीले उत्खनन गर्ने शालिग्रामको महत्व पनि उत्तिकै छ । कालीगण्डकी किनारमा पर्ने बागलुङ नगरपालिका–४ कुडुलेमा कालीगण्डकी नदीको सभ्यता देखाउन सुरुङभित्र भूमिगत संगहालय निर्माण गरिएको छ ।
१२. निष्कर्ष
देवभूमि मुक्ति क्षेत्रको महिमा अपरम्पार छ । साक्षात् ब्रह्मा विष्णु र महेशले तपस्या गरेको, यज्ञ यागादि सम्पन्न गरी पावन बनाएको यो धाम सबैको मुक्तिदिने तीर्थस्थल हो । प्राकृतिक दृष्टिले पनि रमणीय र मनमोहक यो क्षेत्र आफूमै परिपूर्ण छ । धार्मिक दृष्टिले पनि यसलाई साक्षात् मुक्तिक्षेत्र बताइएको छ । जहाँको स्पर्श मात्रले पनि मुक्तिमिल्ने शास्त्रमा फलश्रुति पाइन्छ । मुक्तिनाथको महिमा जति देखिन्छ त्यति वर्णन गर्न सकिदैन । त्यसैले प्रत्यक्ष दर्शन नै मुक्तिदायी रहनेछ । जय मुक्तिनाथ !
No comments:
Post a Comment