हात नजोडी गरिने नमस्कार कति उचित हो ?

नारायणप्रसाद निरौला, ज्योतिषाचार्य 

१. विषयप्रवेश

 पौरस्त्य संस्कृति र सभ्यताको प्रतीक नमस्ते वा नमस्कारको प्रयोग निकै प्राचीन मानिन्छ । वेदमा पनि नमस्ते रुद्रमन्य वहुतोऽत...भनेर परमात्मा परमेश्वरलाई प्रार्थना गरिएको छ ।  यही सभ्यताको सूचक नमस्ते वा नमस्कार हाम्रा सञ्चार माध्यमा प्रयोग भइरहेका छन् । तर यसरी प्रयोग हुने शब्दभन्दा पनि यसको अभिव्यक्तिमा भने केही भिन्न ढङ्गले प्रयोग भएको पाइन थालेको छ ।  विशेषगरी श्रव्यदृश्यसञ्चारमाध्यम (टिभी, युटुव च्यानल, फेसबुक लाइभ आदि)मा कुनै कायिक अभिव्यक्ति विना नै केवल मुखले नमस्कार वा नमस्ते मात्र भन्ने गरेको पाइन्छ । हात बाँधेर गरिने नमस्कार, अनि ठाडै बसेर मुखले मात्र भनिने अभिवादन कति उचित हुन् त  ? शास्त्रमा नमस्कार कसरी गर्नु भनेर बताइएको छ ?  नमस्कार शब्दको अर्थ के ? आदि विषयमा  यहाँ खोज्ने यत्न गरिएको छ ।  

२. नमस्कार वा नमस्ते शब्द र अर्थ 

नम  पूज्य वाचक शब्द हो । व्याकरणका दृष्टिले नमस्कार र नमस्ते शब्दको निर्माण  र अर्थ यसरी निरूपण गरिएको छ – 

 ढोग गर्ने अर्थ भएको नम् धातुमा असुन् प्रत्यय लागेर नमः(स्) शब्द को निर्माण हुन्छ । जसले पूज्यभाव प्रकट गर्ने, आफ्नो त्याग भाव प्रदर्शन गर्ने भन्ने अर्थ दिन्छ । 

यसैगरी नम् धातुमा  ल्युट् प्रत्यय लागेर नमनम् शब्दको निर्माण हुन्छ जसले पनि नकस्कार गर्नु, झुक्नु, अभिवादन गर्नु भन्ने हुन्छ ।  

यसैगरी  नमस् शब्दमा कृ (गर्ने अर्थबोधक धातुमा ) घञ् प्रत्यय  लागेर  नमस्कार शब्दको निर्माण हुन्छ । जसले पनि विनम्रतापूर्वक आदरभाव सम्मान प्रकट गर्ने अर्थ प्रदान गर्दछ । यसैगरी नमस्ते  शब्दले पनि  ते/तुभ्यम् (हजुरलई) नमः नमस्कार छ भन्ने अर्थ द्योतन गर्दछ । यसरी व्याकरणका दृष्टिले हेर्दा नम्रतापूर्वक विनयी भावले आदर एवं सम्मान प्रकट गर्ने अर्थमा नमस्कार वा नमस्ते शब्दको प्रयोग भएको पाइन्छ । 

३. नमस्कारका प्रकार  

नमस्कार तीन प्रारका हुन्छन् भनेर बताइएको छ : कायिक, वाचिक र मानसिक –

  कायिको वाग्भवश्चैव मानसस्त्रिविधः स्मृतः । 

 नमस्कारस्तु तत्त्वज्ञैरुत्तमाधममध्यमः ।।

                        (कालिकापुराण, अध्याय, ७०) 

शरीरको हाउभाउसहित प्रदान गर्ने  नमस्कार कायिक हो । शिर झुकाएर हातजोडी अभिवादन गर्ने प्रक्रिया कायिक नमस्कार हो । यसैगरी मुखले बोलेर मात्र गर्ने अभिवादन वाचिक हो । मनमनै गरिने अभिवादन मानसिक हो । यीमध्ये कायिक अभिवादनलाई उत्तम मानिएको छ । 

त्रिविधे चं नमस्कारे कायिकश्चोत्तमः स्मृतः ।  

कायिकैस्तु नमस्कारैर्देवास्तुष्यन्ति नित्यशः ।। (कालिकापुराण) 

यसरी कायिक नमस्कारलाई उत्तम, वाचिकलाई मध्यम र मानसकिलाई अधमको कोटिमा राखिएको छ ।  कायिक नमस्कार पनि तीन प्रकारका रहेका छन् : 

प्रसार्य्य  पादौ हस्तौ च पतित्वा दण्डवत् क्षितौ । 

जानुभ्यां धरणीं गत्वा शिरसा स्पृश्य मेदिनीम् । 

क्रियते यो नमस्कार उत्तमः कायिकस्तु सः ।। 

अर्थात् पृथ्वीमा हात पाउ लमतन्न पारी शिरले गरिएको कायिक नमस्कार  सबैभन्दा उत्तम हो । यसैगरी घुँडा मारेर मात्र ढोग्नु दोस्रो कोटिको अभिवाद हो भने हात जोडेर शिर निहुर्याई गरिएको अभिवादन तेस्रो कोटिको हो । 

यसैगरी देवी देवता विशेष गरिने प्रदक्षिणा एवं परिक्रमाका आधारमा नमसकारका सात भेद पनि बताएको पाइन्छ : 

त्रिकोणमथ षट्कोणमद्र्धचन्द्रं प्रदक्षिणम् । 

दण्डमष्टाङ्गमुग्रञ्च सप्तधा नतिलक्षणम् ।  ( कालिका पुराण)

 त्रिकोण, षट्कोण, अर्धचन्द्र, प्रदक्षिण, दण्डवत्, अष्टाङ्ग र उग्र नमस्कार ।  यी नमस्कार देवी देवताको दर्शन विशेषमा आधारित छन् । 

यसरी बताएका नमस्कारमध्ये शरीरका  अङ्गावयवको हाउभाउपूर्ण तरिकाले प्रदान गरिएको नमसकारलाई उत्तम मानिएको छ । 

४.कस्तो अवस्थामा नमस्कार गर्नुपर्छ  ? 

 प्रायः सबै अवस्थामा नमस्कार गनुृ भनिएको छ  :

सर्व्वे  चापि नमस्कुय्र्युः सव्र्वावस्थासु सव्र्वदा ।। (शुद्धितत्त्त्वम्) 

यसैगरीे मन्दिर प्गदा देवतालई, भेटहुँदा गुरु एवं मान्यजनलाई नमस्कार गर्नुपर्दछ । यदि नमसकार गरिएन भने जीवनपर्यन्त अशुद्धि रहनुका साथै नरकको पनि भोग गर्नुपर्दछ भनी ब्रह्मवैवर्तपुराणमा बताइएको छ : 

देवं विप्रं गुरुं दृष्ट्वा न नमेद्यस्तु सम्भ्रमात् । 

 स कालसूत्रं व्रजति यावच्चन्द्रदिवाकरौ ।। 

ब्राह्मणञ्च गुरुं दृष्ट्वा न नमेद्यो नराधमः ।  

यावज्जीवनपय्र्यन्तमशुचिय्र्यवनो भवेत् ।। 

                                 (ब्रह्मवैवत्र्तपुराण, श्रीकृष्णजन्मखण्ड)  

अग्रजलाई नमस्कार गर्नुपर्दछ भनी कूर्मपुराणमा पनि बताइएको छ ।  

५. कुन अवस्थामा नमस्कार नगर्दा पनि हुन्छ ? 

टाढा रहेका, पानीभित्र रहेका, कुदिरहेका, मदले चूर्ण भएका, क्रोधी व्यक्तिप्रति भने नमस्कार नगर्दा हुन्छ भनी कर्मलोचन ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ – 

 दूरस्थं जलमध्यस्थं धावन्तं मदगव्र्वितम्  । 

 क्रोधवन्तं विजानीयात्  नमस्कारञ्च   वर्जयेत् ।। (कर्मलोचनमा) 

६. निष्कर्ष 

यसरी नमस्कार एवं अभिवादनका शास्त्रीय निर्देशनलाई हेर्दा नमस्कार एक प्रकारको प्रार्थना, पूज्य आदरभाव प्रकट गर्ने प्रक्रिया एवं पद्धति हो । नम्रता यसका निम्ति अनिवार्य मानिएको छ । नम्रता प्रदर्शनका निम्ति कायिक एवं वाचिक दुवै हाउभाव आवश्यक रहन्छन् । 

श्रव्यव्यदृश्य सञ्चारमाध्यममा हाल हात नजोडी वा ठाडै मुखले भनिएका नमस्कार प्रदर्शनले शास्त्रीय मर्यादाका साथै सभ्यताको परिचय पनि दिएको पाइदैन । केवल मुखले मात्र बोल्नु उत्तम कोटिको आभिवादन अन्तर्गत पर्दैन । परिस्थिति प्रतिकूल भएका वेला वा हातले नै कार्य गर्न बाधा व्यवधान भएका वेलाका कुरा भिन्नै हुन् । तर सहज परिस्थितिमा पनि हात नजोडी नमस्कार भन्ने प्रवृत्तिले शास्त्रीय मार्यादाका साथै सभ्यताको चिनारी समेत प्रस्तुत गरेको पाइदैन । श्रव्य रेडियोमा पनि हाल प्रत्यक्ष(लाइभ) देखाउने गरिएको पाइन्छ । यसरी सशरीर प्रस्तुत भएका खण्डमा कायिक नमस्कार गर्नु नै शास्त्रीय मर्यादा अनुकूल रहने देखिन्छ ।